DİVANI LÜGATİ TÜRK

DİVANI LÜGATİ TÜRK
kaşgarlı mahmut'un yazdığı bir dil sözlüğü antoloji niteliğindeki eserlerdir.türk eğitim sisteminde sadece adının bilindiği ama içeriği ile ilgili herhangi bir bilginin verilmediği şaheser.kaşgarlı mahmud'un en ünlü eseri

ünlü kitabı divânü lügati't-türk'ü 25 ocak 1072'de yazmaya başlamış ve 10 şubat 1074'de bitirmiştir. abbasî halifesi el-kaim (1075-1001) döneminde yazmış olmakla beraber halife muktadi bi'llah'a (1075-1094) sunmuştur. bu kitap araplara türkçe'yi öğretmek ve türkçe'nin de arapça kadar önemli bir dil olduğunu kanıtlamak amacı ile yazılmıştır. türkçe'nin neden öğrenilmesi gerektiğini şöyle anlatır:

"ant içerek söylüyorum, ben buhara'nın, sözüne güvenilir imamlarından birinden ve başkaca nişaburlu bir imamdan işittim. ikisi de senetleri ile bildiriyorlar ki, yalvacımız (peygamber), kıyamet belgelerine, ahir zaman karışıklıklarını ve oğuz türklerinin ortaya çıkacaklarını söylediği sırada türk dilini öğreniniz, çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır buyurmuştu. bu söz (hadis) doğru ise sorguları kendilerinin üzerine olsun türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iş olur. bu doğru değil ise akıl bunu emreder. tanrı devlet güneşini türk burçlarını yükseltmiş ve onların mülkleri üzerinde felekleri döndürmüştür. tanrı onlara türk adını vermiş ve yeryüzüne ilbay kılmış, hakanları onlardan çıkartmıştır. dünya uluslarının yularların onlar eline vermiş, herkese üstün kılmıştır. onlarla birlikte çalışanları aziz kılmış ve türkler onları her dileklerini ulaştırmış, kötülerin şerrinden korumuştur. onlara hedef olmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen şey, onların yolunu tutmak, derdini dinletebilmek gönüllerini alabilmek için dilleriyle konuşmaktır."

türk adı altında da şu bilgileri verir:

"bir ad olarak türk adını tanrı vermiştir, dedik. çünkü bize kaşgarlı halefoğlu şeyh hüseyin ona da ibn ül-gurkî denilen kimse ibn üd-dünya demekle tanılan şeyh ebû bekr il-müfid ül-cürcanî'nin ahır zaman üzerine yazmış olduğu kitabında ulu yalvac'a tanık varan bir hadis yazmıştır. hadis şöyledir, ' yüce tanrı' -benim bir ordum vardır. ona türk adını verdim. onları doğuda yerleştirdim. bir ulusa kızarsam türkleri o ulus üzerine musallat kılarım, diyor. işte bu,türkler için bütün insanlara karşı bir üstünlüktür. çünkü , tanrı onlara ad vermeyi kendi üzerine almıştır. onları yeryüzünün en yüksek yerinde, havası en temiz ülkelerine yerleştirmiş ve onlara 'kendi ordum demiştir. bununla beraber türkler güzellik, sevimlilik, tatlılık, edep, büyükleri ağırlamak, sözünü yerine getirmek, sadelik ,övünmemek, yiğitlik, mertlik gibi öğülmeye değer sayısız iyiliklerle görülmektedirler."

görüldüğü gibi kaşgarlı mahmud, vatansever,türklere hayran, yaptığı işe yürekten inanan bir bilim adamıdır. divân daha sonraları pekçok bilim adamı tarafından kullanılmıştı. antepli aynî diye bilinen bedreddin mahmud, ikdü'l-cumân fî tarihi ehli'z-zamân'da ve katip çelebi keşfü'z-zûnun'da divân'dan söz ederler. ancak sonradan yıllarca unutulmuş, neden sonra istanbul'da ali emiri'nin (1857-1923) eline geçen sâvî'nin nushası sadrazam tal'at paşa'nın (1874-1921) aracılığı ile kilisli rıfat bilge'nin (1873-1953) gözetiminde basılmış hemen bütün dünya türkologlarının ilgisini çekmişti.

divân'ın ilk önce kilisli rıfat, daha sonra konyalı atıf bey ve besim atalay tarafından türkçe çevirileri ve türk bilim adamları tarafından açıklamaları yapılmıştır.

divân batıda ilgi uyandırmış, 1928 yılında c. brochkelmann kaşgarlı üzerinde araştırmalar yapmıştır. dankoff 'un divânü lugât-it türk çevirisi ile james kelly'nin makaleleri de son çalışmalar olarak sözkonusu edilmesi gerekir.
bu kitap araplara türkçeyi öğretmek ve türkçenin de arapça kadar gelişmiş ve önemli bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla yazılmıştır. metin türkçe ve açıklamalar arapçadır. arapça gramer kuralları örnek olarak hazırlanmış ve her bölümde kelimeler arap alfabesine göre sıralanmıştır. türk dilinde onsekiz harf kullanıldığını, yazılışta yeri olmayan, ancak söylenirken kullanılan yedi harf ile duraklama harfinin de bunlara eklenmesi gerekir demiştir.

onbirinci yüzyılda kaşgarlı mahmud'un çizdiği dünya haritası

şimdi gözümüzü 11.yüzyıla ve bu yüzyılda yaşayan kaşgarlı mahmud'un divânü lugât-it türk adlı yapıtına çevirelim. mahmud divân'da şöyle demektedir:

" rum ülkesinden maçine dek türk illerinin hepsinin boyu beşbin ,eni sekizbin fersah eder. iyice bilinmek için bunların hepsi, yeryüzü biçiminde daire şeklinde gösterilmiştir."

kendisinin de belirttiği gibi, türklerin bulunduğu bölgeleri göstermek amacıyla çizilmiştir. daire şeklinde olan haritanın çevresinde doğu, batı, kuzey, güney yönleri belirtilmiş, bazı deniz ve ırmaklar gösterilmiştir. batıda işaret edilen yerler itil boylarına, yani kıpçakların ve frenklerin oturdukları bölgelere kadar uzanır. güney-batıda habeşistan'a , güneyde hint, sint, doğuda çin ve japonya'ya işaret edilmiştir. ortada yarkent, kaşgar, barsgan, balasagun, yifruç, ikiöküz, asbuâli, kumri, talas v.s. gibi daha birçok türk kentleri yer almıştır.

asya'nın batısı, kuzeyi ve güneyi çizilmeden bırakılmış, bir plan olarak bile pekçok hatalarla dolu olmasına karşılık, doğu bölgelerine ilişkin verdiği bilgiler gerçeğe uymaktadır. haritasında çin seddi'ni göstermiş, bu seddin ayrıca yüksek dağların ve denizin yecüc ve mecüc'lerin dillerinin öğrenilmesini engellediğini bildirmiştir. japonya'ya gelince; onu haritasının doğusunda bir ada olarak göstermiş ve denizin onların dillerini öğrenilmesine olanak vermediğine işaret etmiştir.

yukarda görüldüğü gibi, ilk japon haritası bir japon tarafından 14.yüzyılda çizilmiş, bir dünya haritasında yer alması ise,15.yüzyılda olmuştur. bütün bu bilgilerin ışığı altında, bir plan biçiminde olsa ,yanlışlarla dolu da olsa ilk japon haritasının 11.yüzyılda kaşgarlı mahmud tarafından çizildiği bir gerçektir.


son dönemim ayaklı kütüphanelerinden olan ali emiri efendi, başka nüshası bulunmayan bu eseri sahaflar çarşısında görüp,keşfedip bütün parasını vererek satın almıştır.daha sonra diğer bir ayaklı kütüphane olan kilisli rıfatla birlikte eseri çoğaltmışlar ve bu büyük eseri türk dünyasına kazandırmışlar.
entrymenu(369438,'janissary',128);

buton('?',"janissary hakkında her şey","ow('/userinfo.php?user=janissary', 350,400);",'','');

buton('!',"bir derdim var","location.href='/iletisim.php?g=369438'",'','');

içinde 7500 civarında türkçe sözcük olan ve kaşgarlı mahmut'un "türk dili ile arap dilinin atbaşı beraber yürüdükleri bilinsin" diye yazdığı eseridir. kaşgarlı mahmut, sözcükleri açıklarken, koşuklardan, sagulardan ve savlardan yararlanmıştır. araplara türkçeyi öğretmek amacıyla yazıldığı söylenir. islamiyet öncesi edebiyatın sagu, koşuk ve sav örneklerini içerir.kaşgarlı mahmut'un önemli eseridir.xi. yüzyılda yazılan bir sözlük kitabıdır. yazarı tarafından türkçeyi araplara kolay öğretmek amacıyla yazılmıştır. türkçenin ilk dilbilgisi kitabıdır. uzun sürede ve ciddi bir araştırma sonucu yazılmıştır. türklerin dilleri, tarihleri, coğrafyaları, sosyolojileri hakkında ayrıntılı bilgiler sunan, zengin bir kültür hazinesidir. kaşgarlı mahmud'un olduğu kadar geçen yüzyılın kitap kurdu ali emiri efendi'nin de gözünün bebeği olan şahaser. 20 yıl önce amerika birleşik devletleri tarafından bir sergi için ödünç alınmak istenen fakat dönemin millet kütüphanesi müdürü mehmed serhan tayşi beyefendi'nin, eserin yazma olduğu için okyanusun hava şartlarından etkileneceğini ve bozulmaya uğrayacağını belirtmesiyle ve bu bağlamda genel kurmay başkanlığına bir mektup yazmasıyla amerika'ya gönderilmekten vazgeçilen eser. bu, bizim kalsik eserlerimize ne kadar önem vermemiz ve onları güneşten, okyanustan ve de batı dünyasından sakınmamız gerektiğini gösteren çok önemli bir örnektir. diyebiliriz ki ali emiri efendi dünyadaki tek divan-ı lügatı't-türk nüshasını bize kazandırmasıyla ne kadar önemliyse mehmed serhan tayşi de bu tek nüshanın amerika'ya verilmesine mani olmak suretiyle bir nevi söz konusu eserin ikinci kurtarıcısı olmuştur. yoksa canım eser kim bilir kimin ellerindeydi şimdi. sahhaflar çarşısında ali emiri efendi tarafından bulunmuştur. daha sonra kilisli rıfat bilge üstünde çalışmış ama pek de başarılı olamamıştır. eseri tam olarak türkçeye çeviren kişi ise besim atalay'dır. divanü lügati t türk bir sözlük haricinde yaşam kitabıdır. içinde türk mutfağı hakkında bilgiler, giyecek isimleri, örf ve adetler hakkında bilgiler bulunmaktadır.kaşgarlı mahmut un orta asyayı boydan boya kat ederek, anadolu ya oradan da bağdat a giderek 1072- 1073 yılları arasında yazdığı ve abbasi halifesine hediye ettiği türk e ait bir çok bilgiye ulaşmamızı sağlayan şaheser sözlük. diyarbakırlı ali emiri efendi bu eserin orjinalini bulmuş ve altınlar döküp satın almak isteyen bulgarlara ve diğer avrupalı kavimlere satmamış ve milletin eseri ancak milletindir diyerek bugünlere kadar korunmasına öncülük etmiştir. bu eserin orjinali bugün ayasofya müzesindedir.türkçemiz için “ilk”ler topluluğunu barındıran eserdir. dilimizin bilinen ilk sözlüğü, ilk dilbilgisi kitabı, ilk edebiyat antolojisi ve hatta türk dünyası ansiklopedisidir.

edebiyat derslerinde daha çok “sözlük” olarak nitelendirilmesinin yanında hazırlanışı ve içeriğiyle yazıldığı dönemin dili, edebiyatı, tarihi, coğrafyası, folklorü ve sosyolojisi hakkında birçok bilgi verir. bu eserde en çok dikkatimi çeken yönlerden biri de 10.ve 11. yüzyıllarda türk illerinde özellikle de orta asya’da türk boylarının kullandıkları değişik lehçelerle ilgili bilgi vermesidir.
eserde türk lehçeleri 2 ana grupta toplanır:
1- hakaniye 2- oğuz türkçesi

kaşgarlı mahmut bu çalışmadaki bilgileri türk illerini dolaşarak derlemiştir.
kaynaklarda bu eserin sonunda tarihi değer taşıyan o zamanki türk illerini gösterir bir de harita olduğu yazılmaktadır.

paylaşım için saol